Ewelina Dziopak- Gruszczyńska, Marcin Gruszczyński
Kościół parafialny św. Trójcy w Zawichoście usytuowany jest w wyjątkowo malowniczym miejscu, nad starym korytem Wisły. Ta, powstała 700 lat temu świątynia mieści w sobie wiele wybitnych, nietuzinkowych zabytków wyposażenia wnętrza, powstałych na przełomie setek lat jej istnienia, przeobrażania się, kształtowania. We wnętrzu znajdują się romańskie relikty pochodzące jeszcze z czasów budowy kościoła, przez bezcenne fragmenty bizantyńsko-ruskich malowideł w prezbiterium, po wspaniałe rokokowe, XVIII wieczne dzieła pracowni Macieja Polejowskiego.
Kościół parafialny pw. św. Trójcy w Zawichoście powstał w XIII w. Z tego okresu pochodzi prezbiterium oraz część nawy z zachowanym kamiennym portalem wejściowym. W XVIII wieku kościół został przebudowany. Przedłużona została nawa, dobudowano również zakrystię oraz kruchtę północną i zachodnią. Najstarsza część świątyni wymurowana została z ciosów piaskowca, nowsza prawdopodobnie z kamienia i cegły. W XVIII wieku otynkowano nowe części budowli, na ścianach prezbiterium pozostawiono wątek kamienny.
Po demontażu XVIII-wiecznego ołtarza głównego pw. św. Trójcy wykonane zostały badania konserwatorskie ścian prezbiterium kościoła pw. św. Trójcy w Zawichoście. Podczas wykonywania sond schodkowych natrafiono na liczne relikty z kilku epok historycznych. Na ścianie północnej odnaleziono zamurowane i zatynkowane romańskie zamknięte półkoliście okno, pochodzące z czasów budowy kościoła czyli XIII w. Pierwotnie okno to, umiejscowione na osi ściany, doświetlało prezbiterium, jednak podczas dobudowy zakrystii i jej dachu zostało zasłonięte. W dolnej, prawej części ściany znajduje się również kwadratowa wnęka na sakramentalia opasana profilowaną, kamienną ramą. Na osi ściany wschodniej (za ołtarzem głównym) odnaleziono zamurowane, ostrołukowe okno gotyckie ze śladami polichromii w glifie. Prawdopodobnie w okresie dobudowy nawy i barokizacji wyposażenia świątyni zostało ono zamurowane. Powyżej szczytu okna gotyckiego wykuty został okrągły otwór okienny doświetlający prezbiterium na wysokości ażurowego zwieńczenia ołtarza głównego.
W dolnej, prawej części ściany wschodniej na wysokości ok. 2 m nad posadzką odnaleziono podczas wykonywania badań fragment malowidła o powierzchni ok 80 cm kw., przedstawiający zachowaną w połowie klęczącą postać w zielonej szacie. Zachowany fragment niestety nie pozwala na odczytanie treści i kompozycji całości dzieła. Analiza formy malowidła oraz przeprowadzone badania laboratoryjne próbek pigmentów, spoiw a także tynków, na których polichromia została wykonana wskazuje na XV w. jako datę jej powstania. Analiza porównawcza warstw technologicznych zawichojskiego malowidła i wspaniałych polichromii bizantyńsko-ruskich z katedry w Sandomierzu, kaplicy świętkrzyskiej na Wawelu, kaplicy na zamku w Lublinie i kolegiacie wiślickiej wskazują na ten sam warsztat malarski, pochodzący z Rusi. Tym samym Zawichost wpisuje się w szereg kilku świątyń na terenie Rzeczpospolitej gdzie znajdowały się te unikatowe polichromie. Malowidła wykonane zostały w technice tzw. mokrego fresku, gdzie artysta przygotowywał sobie świeżą warstwę tynku, którego wypełniaczem była cięta słoma i włókna lniane, do zamalowania w danym dniu. Szkic kompozycyjny wykonywany był konturem z ciepłej ochry żółtej, miejscami ryty w warstwie miękkiej zaprawy. Szkoda tylko, że tak cenna dekoracja zachowała się w tak niewielkim fragmencie, a dodatkowo, obecnie zasłonięta rokokowym ołtarzem.
Symetrycznie, w lewej części ściany wschodniej zachował się fragment malowidła z kolejnej warstwy historycznej wstępnie zidentyfikowany jako dekoracyjna draperia. Może on pochodzić z XVI-VXII w.
W 1798 r. powstało drewniane wyposażenie kościoła, wykonane przez warsztat Macieja Polejowskiego. W skład wyposażenia wchodzi okazały ołtarz główny z obrazem przedstawiającym św. Trójcę, dwa ołtarze boczne św. Józefa i Matki Bożej, łuk tęczowy, ambona i chrzcielnica.
Ołtarze mają budowę architektoniczną. Centrum ołtarza głównego stanowi obraz XVIII wieczny, malowany na płótnie w technice olejnej przedstawiający Świętą Trójcę. Autorem obrazu jest Johann Gottlieb Plersch (syn wybitnego rzeźbiarza Johanna Georga Plerscha), wspaniały malarz barokowy, którego dzieła zanjdują się min. w Łazienkach i Zamku Królewskim w Warszawie. W ołtarzu bocznym, po prawej stronie prezbiterium mieszczą się obrazy na płótnie: św. Józefa w polu głównym i św. Izydora w zwieńczeniu. W ołtarzu po lewej stronie prezbiterium znajdujemy XVIII w. obrazy olejne na płótnie: Matki Bożej z Dzieciątkiem na półksiężycu i św. Scholastyki w zwieńczeniu. Strukturę wszystkich ołtarzy zdobi rzeźbiona złocona rokokowa ornamentyka w formie stylizowanych suchych liści akantu, płomieni i rocailli. Ołtarze flankują pełnoplastyczne rzeźby świętych, na gzymsach i profilach umieszczone są postaci uskrzydlonych aniołów oraz anielskie główki. Rzeźba polichromowana jest w kolorze białym-naśladującym szlachetny marmur.
Struktura łuku tęczowego wykonana została z drewna i analogicznie do ołtarzy jest polichromowana a rzeźbione detale złocone. Półokrągła forma łuku oddzielona jest od pionowych części struktury profilowanym gzymsem. Struktura całości podzielona jest złoconymi ramami stanowiącymi rodzaj płycin wypełnionych misternie rzeźbionym ornamentem w formie rocailli. W szczycie łuku tęczowego znajduje się figura Chrystusa Ukrzyżowanego, z wkomponowaną w krucyfiks złoconą glorią promienistą. Po obu stronach, na nasadnikach w formie stylizowanych muszli, umieszczone są pełne figury uskrzydlonych aniołków.
Ambona umieszczona jest na północnej ścianie nawy kościoła. Cała struktura ambony: kosz, baldachim, balustrada i zaplecek wykonane są z drewna i polichromowane w formie marmoryzacji. Kosz zdobi dużych rozmiarów nieregularny kartusz z inskrypcją oraz delikatna złocona barokowa ornamentyka. Kosz od spodu wieńczą spływy wolutowe oraz rzeźbiona szyszka. Na wąskim, ujętym złotą ramą zakończoną ślimacznicami zaplecku wypisany jest cytat z Biblii. Baldachim ozdobiony lambrekinami i rocaillem wieńczy pełna figura św. Jana Chrzciciela.
Barokowa chrzcielnica umiejscowiona jest w południowej ścianie nawy kościoła. Chrzcielnica ma formę wywiniętego kielicha osadzonego na masywnej profilowanej stopie ozdobionej puklowaniem. Ciężką pokrywę zdobią dwa rzędy puklowania, wieńczy złocona kula z krzyżykiem. Chrzcielnicę otacza struktura architektoniczna składająca się z cokołu, zaplecka i baldachimu. Ozdobiona jest rzeźbioną ornamentyką w formie stylizowanych liści akantu, rocaillem, lambrekinami. W szczycie zwieńczenia wkomponowana jest figura Dobrego Pasterza. Całość posadowiona jest na dwustopniowym okrągłym podwyższeniu.
Struktura całego drewnianego wyposażenia kościoła pokryta jest jednolitą piękną polichromią w formie białoszarej marmoryzacji, o ekspresyjnym rysunku i mocnych przejściach walorowych ale wyglądającej naturalistycznie. Sposób wykonania polichromii struktur nasuwa na myśl ołtarze Macieja Polejowskiego z XVIII w. z Katedry Sandomierskiej. Być może marmoryzacje wykonał artysta pracujący wówczas w katedrze – Walery Michnicki?
Na ścinach nawy kościoła wyeksponowanych jest 12 monumentalnych obrazów przedstawiających Apostołów. Obrazy powstały w XVIII wieku, oprawione są w rzeźbione i złocone ramy z ozdobnym gzymsem u góry z kartuszem z wypisanym imieniem Apostoła. Ich format jest precyzyjnie dopasowany do wielkości ścian, stąd wniosek, ze najpewniej były one wykonane dla tego konkretnego kościoła.
Od 2011 r. prowadzone są we wnętrzu świątyni prace badawcze i konserwatorskie, nadzorowane przez konserwatorów dzieł sztuki Ewelinę i Marcina Gruszczyńskich -autorów tego artykułu. Rozpoczęły się one od skrupulatnego przebadania najstarszej zachowanej romańskiej części kościoła- prezbiterium. W 2012 roku przeprowadzono konserwację prezbiterium-tynków, odkrytych i odsłoniętych detali romańskich i gotyckich, ciosów kamiennych. W tym samym roku przeprowadzono konserwację ołtarza głównego. W roku 2013 został odnowiony ołtarz boczny Matki Bożej oraz ambona, w 2015 r. przeprowadzono konserwację drewnianej, XVIII wiecznej drewnianej dekoracji łuku tęczowego.
Ewelina Dziopak- Gruszczyńska
Marcin Gruszczyński
